Аҕа дойду Улуу сэриитэ ХХ үйэҕэ уонна аан дойдубутугар ыарахан кэмнэри аҕалбыта, мөлүйүөнүнэн киһи дьылҕатын уларыппыта-алдьаппыта. Ол курдук, Саха сиригэр сэрии сылларыгар тыылга сүүһүнэн тыһыынча киһи күүһүн-күдэҕин аахсыбакка даҕаны хам аччык сылдьан тоҥо-хата үлэлээбитэ.
Сэрии саҕаланыаҕыттан тыылга оҕолор улахан дьонтон итэҕэһэ суох үлэлээн, кыһын муус-мас бэлэмнэһэн, сүөһү көрүүтүгэр көмөлөһөн, улахан киһи нуорматын толорон, «Барыта фроҥҥа, барыта Кыайыы туһугар» диэн этиинэн салайтаран, кыайыыны чугаһатыспыттара.
Кыайыы 80 сылынан А.П. Гайдар аатынан Дьиэ кэргэн ааҕар саалата саҥа бырайыагын чэрчитинэн сэрии кэмигэр төрөөбүт ааҕааччыларын ахтыыларын билиһиннэриини салҕыыр.
Бырайыак бүгүҥҥү ыалдьыта сэрии сылларын оҕото, үлэ, тыыл ветерана, ССРС физическэй иитиигэ туйгуна, Чурапчы улууһун үөрэҕириитин систематын бочуоттаах үлэһитэ, Хамаҕатта нэһилиэгин ытык киһитэ Егор Михайлович Феофанов.
Сэрии туһунан оҕо сааһым одоҥ-додоҥ өйдөбүллэрэ
Билигин өйдөөтөхпүнэн, мин оччолорого алта саастаах оҕо эбиппин. Мин иитиллибит дьонум бөһүөлэктэн ыраах үрэх баһыгар Чоҥкучах алаастарынан олорбуттара.
Көлөгөй диэн кыра алааска олордохпутуна, куоракка үөрэнэр убайым Протодьяконов Михаил Николаевич, Армияҕа ыҥырыллан, дьоннорун кытта быраһаайдаһа тиийэн кэлбитэ. Ону кытта чугас алаастан Протодьяконов Николай Тарасович эмиэ. Аны санаатахха, быраһаайдаһыы аһылыгын тэрийбиттэр эбит. «Сэрии! Сэрии! Сотору бүтүө!.. Эргиллэн кэлиэхпит!..» дииллэрэ. Сэрии саҥардыы саҕаламмыт буолан ким да ытыырын өйдөөбөппүн. Сэрии уһуурун хантан билиэхтэрэй? Сарсыныгар үс аттаах киһи эбии кэлбитэ. Онон биэс атынан оройуоҥҥа барбыттара. «Убаай, миэхэ тэтэрээттэ уонна харандааста кэһиигин аҕалаар» диэбиппин өйдүүбүн. Убайым ити курдук сэрииттэн эргиллибэтэҕэ...
Аҕам таһаҕасчыт этэ
Уоттаах сэрии сылларыгар, ол да кэнниттэн, көмүс бириискэлэригэр үлэлиир рабочайдар астарын-таҥастарын «Ааллаахха Үүнтэн» колхозтаахтар көлөнөн таһаллара. Хас колхоз ахсын бугуччулаах сорудах кэлэрэ. Холобура, биһиги Чурапчы оройуонун Октябрьскай революция аатынан колхозтан 3-түү аттаах 3 киһини көрдүүллэрэ. Онно дьоннор бастыҥнара, сырыыны-айаны кыайар өртүлэрэ бараллара. Чураапчылар бары бииргэ холбоһон, сэтинньи ый саҕаланыыта, маҥнайгы тымныылар түһүүлэригэр бараллара, саас суол-иис алдьаныыта муус устарга кэлэллэрэ. Аттыын-киһилиин быста сылайан, тыннаах эрэ дьиэлэрин булаллара.
Аҕам Протодьяконов Николай Федорович кыайыгас үлэһит буолан, сылын аайы таһаҕас тиэйиитигэр ыыталлар эбит. «Суолга утары көрүстэххэ, туоруур кыах суох буолан, утарыта күрсүү буолара. Хаар оннук халыҥ этэ. ...Айаммыт олус эрэйдээҕэ. Олус үрдүк, уүһун дабааннары дабайарбыт. Аттар эрэйдээхтэр таһаҕастарын кыайбакка, төттөрү түһэллэрэ, атахтарын тоһутан, быстар аакка бараллара. Ол иһин бары көмөлөөн сыарҕаны анньыһан таһаарсарбыт. Сорох сыл хайа аннынааҕы үрэхтэр тааҥнаан, уулара халыйан тахсара. Ханан да тумнар сир суох буолара. Хайыахпытый, ынах этэрбэһинэн сотоҥ ортотугар диэри кэһэн тахсаҕын... аттар халтарыйан ууга охтоллоро. Ону туруорар биир эрэй. Куурдунар сир кэлиэ дуо... Онон күннүктээн муус кыаһаан буолан баран сылдьарга тиийэҕин» диэн аҕам кэпсиирэ. Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар сылдьар оннук ыарахан үлэ этэ.
Аҕабыт ыраах айантан хаһан кэлэрин күүтэр да этибит. Этэҥҥэ эргиллэн кэлэн улахан үөрүү буолара. Кэһиитин 2-3 буулка килиэп аҕалара. Бу курсуйбут килиэп эчи минньигэһин. Өйбөр билигин да баар.
Байыаннай үөрэх
Оччолорго нэһилиэнньэни байыаннай үөрэххэ үөрэтии диэн баара. Биһиги сайылыкпытыгар олордохпутуна, оройуонтан Байыаннай остуол тойоно үөрэтэ кэлбитэ. Сайылык ыалын барыларын хомуйан, дьахталлары, эр дьону хомуйан, икки күнү быһа сордообуттара. Сүүрдэллэрэ, сыыллараллара, мас граната оҥорон ырааҕы бырахтараллара. Биһиги, оҕолор, эккирэтэ сылдьан көрбүппүт, көр оҥосторбут. Олус кытаанахтык ирдииллэр этэ. Барбыттарын кэннэ көрбүппүт, ордук дьахталлар тобуктара тоҥолохторо хабыллан, сараланан түспүт этэ. Ордук мин саҥаһым, кыаммат, суон дьахтар, иэдэйбит этэ. Ону көрөн аһыммытым, ытаабытым.
Сэрии бара турдаҕына, дойдубутугар кыһарыйбыт курдук, уоттаах кураан сыллар буолбуттара. Ордук биһиэхэ, Чурапчыга, халлаантан хааппыла ардах түспэтэ, алаастар кубарыччы хатан, күөллэр бүтүннүү оҥхоччу уолан хаалбыттара. Онуоха эбии аһыҥа үөн үөскээн оту-маһы кубарыччы салаан кэбиспитэ. Ол кэмҥэ мин дьонум биир ынахтаахтарын эспэтэхтэрэ. Олус сүрэхтээх, үлэһит дьон этилэрэ. Аҕам дулҕа отун сэлээн, күөл хомуһун баайан, хатыҥы охторон, лабаатын тоноон ылан, былах хаһаанара. Онтон ийэм миигин, 6-7 саастаах оҕону, батыһыннара сылдьан, хара тыаҕа үүммүт кучу оту сиэрпэнэн быһан чөмөхтөөн иһэрэ. Ону мин сыарҕа сылдьар сиригэр көтөҕөн таһааран иһэрим. Олус сыралаах, ыарахан үлэ этэ. Ол курдук бары көмөлөөн, биир ынахпытын сыл таһаарарбыт.
Кыайыы буоларын туһугар оҕолуун, улахан дьоннуун сылайары, аччыктыыры аахсыбакка бары күүскэ үлэлиирбит.
Оҕус сиэтээччи этим
Сэрии сыллара ыарахан кэмнэр этилэр. Үлэни кыайар эр дьон бары Аармыйаҕа ыҥырыллан барбыттара. Колхуоска оҕонньор, эмээхсин, оҕо-уруу үлэлииллэрэ. Оҕолор улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиирбит. Ол курдук мин аҕыс сааспыттан саас ыһыы үлэтигэр, сайын окко оҕус сиэппитим. Эдьиийим Протодьяконова Дария Николаевна атаҕар илдьэ сытара. Сарсыарда күн кылайа тахсыыта турарбыт. Киэһэ күн киирбитин кэннэ бааһынаттан тахсарбыт. Ыам ыйын 9 күнүн мин бааһынаҕа сир хорута сылдьан көрсүбүтүм. Сэбиэппит Сергеев Николай Романович ыҥыыр атынан ойутан кэлэн биллэрбитэ. Биһиги үөрүү-көтүү, «Ураа!» хаһыы бөҕө буоллубут. Ол киэһэ дэриэбинэҕэ митинг буолла. Сүөһү өлөрөн буһарбыт этилэр. Төрөөн баран онтон ордук минньигэс эти сии миини иһэ иликпин. Кырдьаҕастар ыллаабыттара-туойбуттара, оһуохайдаабыттара. Биһиги, оҕолор, түүннэри маарка оонньообуппут.
Мин 10 сааспын туолан баран Уорҕа начаалынай оскуолатын маҥнайгы кылааһыгар үөрэнэ киирбитим. Кылааспар «кырдьаҕастара» мин этим, ол курдук хоргуйуо-сутуо диэн сэрии кэмигэр дьонум оскуолаҕа биэрбэккэ олордубуттар. Кэлин син үөрэнэн Иркутскайга физкультурнай техникуму бүтэрэн олохпун спортка анаан билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун.
