Аҕа дойду Улуу сэриитэ ХХ үйэҕэ уонна аан дойдубутугар ыарахан кэмнэри аҕалбыта, мөлүйүөнүнэн киһи дьылҕатын уларыппыта-алдьаппыта. Ол курдук, Саха сиригэр сэрии сылларыгар тыылга сүүһүнэн тыһыынча киһи күүһүн-күдэҕин аахсыбакка даҕаны хам аччык сылдьан тоҥо-хата үлэлээбитэ.
Сэрии саҕаланыаҕыттан тыылга оҕолор улахан дьонтон итэҕэһэ суох үлэлээн, кыһын муус-мас бэлэмнэһэн, сүөһү көрүүтүгэр көмөлөһөн, улахан киһи нуорматын толорон, «Барыта фроҥҥа, барыта Кыайыы туһугар» диэн этиинэн салайтаран, кыайыыны чугаһатыспыттара.
Кыайыы 80 сылынан А.П. Гайдар аатынан Дьиэ кэргэн ааҕар саалата, саҥа бырайыагын чэрчитинэн сэрии кэмигэр төрөөбүт ааҕааччыларын ахтыыларын билиһиннэриини салҕыыр.
Бырайыак бүгүҥҥү ыалдьыта – сэрии кэмигэр төрөөбүт уонна сэрии бүппүт ыарахан кэмнэригэр күүскэ үлэлээн, санаатын түһэрбэккэ, үчүгэйгэ талаһан, үрдүк үөрэхтээх учуутал буолан, элбэх оҕону үөрэппит СӨ үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕэриитин туйгуна, Горнай улууһун бочуоттаах гражданина, ССКП бэтэрээнэ, элбэх мэтээллээх Алексеева Федора Никитична.
Мин оҕо сааһым
Мин Бүлүү оройуонун Баппаҕаайы нэһилиэгэр элбэх оҕолоох Николаевтар дьиэ кэргэҥҥэ 1943 с. тохсунньу 20 күнүгэр төрөөбүт үһүбүн, оруобуна Аҕа дойду иһин сэрии бара турдаҕына. Таскина Феодосия Алексеевна диэн үөрэҕэ суох холкуостаах, ыарыһах дьахтарга бэһис оҕонон төрөөбүппүн. Аҕам Николаев Никита Игнатьевич холкуоска салайар үлэҕэ үлэлээбит, кэлбит-барбыт, саҥарбыт-иҥэрбит, сүрдээх сырыы бөҕөнү сылдьыбыт киһи эбит.
Арай мин 3,5 саастаахпар ийэлээх аҕам арахсар буолбуттар. Ийэбэр улахан кыыһы кытта саамай аччыгый оҕону (кыыһы) аҕам сэбиэккэ баран анаппыт, бэйэтигэр соҕотох уолун (саамай улаханнара). Ону сэбиэккэ илдьэ баран ыйыппыттар: «Аҕаҕар бараҕын дуу, ийэҕэр хаалаҕын дуу?» – диэн. Уол: «Аҕабар», – диэбит. Онон аҕабыт уолун кытта ортоку 2 кыыһын суруттарбыт. Онно мин баар үһүбүн. Миигиттэн 3-4 сыл аҕа саастаах эдьиийим: «Аҕабар барбаппын, ийэбэр хаалабын», – диэн кыккыраччы аккаастаан кэбиспит. Аҕам бэйэтэ Лөкөчөөн олохтооҕо кыыһы кэргэн ылан кэнники 6 оҕону төрөтөн, улаатыннаран, үөрэхтээх, үлэһит, ыал оҥортообут. Улахан уола учуонай.
Ол курдук, миигин куоракка айаннаан иһэн, Горнай оройуонун саамай ыраах, Баппаҕаайы нэһилиэгиттэн олох чугас Чокурдаах диэн өтөххө сүөһү көрөн олорор ырааҕынан аймах кырдьаҕас эмээхсиҥҥэ илдьэн: «Олоҕум табыллыбыта, онон 3,5 саастаах кыыспын 1-2 сыл ылан көр, 1 ынаҕы биэрэбин», – диэн көрдөспүт. Онон ол эмээхсин миигин Арыылаах диэн учаастакка, ийэбэр сырыттахпына, сэтинньи ыйга табанан баран ылан кэлбит. Икки улахан кыыстаах, олор ыанньыксыттар, бэйэтэ субай сүөһүнү көрөр. Оҕонньоро булчут буолан, кыһыны быһа тыаҕа, биирдэ эмэ кэлэн, аҕыйах хонон барар. Эмээхсин улахан кыыһа 1 уол оҕолоох. Ону илдьэ сылдьан, атын учаастакка сүөһү көрөр эбит. Иккис кыыһа бастаан бииргэ олорсор этэ, онтон кэргэн тахсан, туспа барбыта.
Эмээхсин күнү быһа субай сүөһүлэрин дьаһайар. Бэйэлэрэ 3 ынахтаахтар, киэһэ, сарсыарда ыыллар. Онно миигин көмөлөһүннэрэллэр. Ньирэйдэри эмнэрсэбин, тардыһабын. Оттон сайын син ыраах соҕус от үрэхтэн, от сүгэн таһааран, ньирэйдэрбин аһатабын, уу баһан иһэрдэбин, саахтарын күрдьэбин. Аһыыр уубутун эмиэ мин баһабын, оһоххо оттуллар маһы хомуйан аҕалан бэлэмниибин уонна ол уолу көрөбүн. Онон олох сынньаммакка сылдьабын, оонньообоппун даҕаны. Астара-үөллэрэ аҕыйах. Ол аҕалара тугу эмэ өлөрөн кэллэҕинэ, сайын да, кыһын да ону аһаан олорбуппут быһыылаах. Кинилэр кэллэхтэринэ, мин оһох кэннигэр саһан туран, тугу кэпэсэтэллэрин кистээн истэрим.
Үөрэниэхпин баҕарар санаам туолуута
Биирдэ сэбиэт Миитэрэй диэн киһи кэлбитигэр, эмээхсин чэйдэттэ. Ол олорон эттэ: «Бу кыыскытын быйыл оскуолаҕа киллэрэҕит». Онуоха эмээхсин: «Пахай, алталаах эрэ дии, хантан кыайан үөрэниэй?» – диэтэ. Сэбиэт чэйдээн бүтэн, тахсан баран хаалбыта. Мин хомойбутум, үөрэниэхпин наһаа баҕарарым. Нөҥүө сылыгар эмиэ сайын бүтэрэ чугаһаабытын кэннэ атын сэбиэт киһи этиитинэн эмээхсин миигин бэлэмнээн, ырбаахы, этэрбэс, кыра кэтэр бинсээк курдугу тигэн Орто Сурка үөрэтэ кииллэрбитэ, онно ырааҕынан аймах дьоммор, 4 оҕолоох, маҕаһыыҥҥа атыыһытынан үлэлиир Антонов Александр Васильевичтаахха хаалларбыта.
Дьэ, онтон 1,5 км оскуолабыт турар сиригэр үөрэнэ бардым. Нулевой кылааска учууталым эдэр баҕайы, Мария Яковлевна диэн. Кини III, I, 0 кылаастары үөрэтэр. Биһиги 0 кылааска 5 буолан үөрэммиппит. Үөрэнэрим тухары онно туйгун кыыс буола сырыттым. Сайын ол ыалбар оҕо көрө хааллым. Кыһын айахпар эмээхсин тугу да биэрбэтэх, аҥаардас интэринээт биэрэр аһынан кыстаабыппын. Онтон күһүн эмээхсин кэлбитигэр, олорбут ыалым ийэлэрэ: «Кыыс олус үчүгэйдик оҕолору көрсөн сайылаата, быйыл айаҕар тугу эмэ биэрэҕин дуо?» – диэн ыйытта. Эмээхсин: «Туохпун биэриэхпиний?» – диэтэ. «Оччоҕо атын ыалга олохтооҥ, биһиэхэ олорор оҕо олус элбэх», – диэн хардарда.
Эмээхсин миигин атын ыалга илдьэн хаалларда. Интэринээт биэрэр аһынан бэйэм лэппиэскэ оҥостон аһыыбын. Биирдэ олорор ыалым уоллара, бииргэ үөрэнэр уолум, били лэппиэскэбин сиэн кэбиспит. Мин аһылыгым суох буолан ытыы-ытыы, били аймах дьоммор тиийдэҕим дии. Ону аһатан-сиэтэн, эбии ас биэрэн ыыттахтара. Быһыыта, 1-кы чиэппэр бүппүтүн кэннэ, эмээхсиним тиийэн кэллэ уонна: «Хотуой, эйигин биэлсэр Таанньа көрдөһөр, оҕо көрдөрөөрү, аны онно баран олороҕун», – диэн илдьэ барда. Ол ыалга хаалларда, бэйэтэ бара турда.
Ол ыал балыыһа биир муннугар атын ыалы кытта дьукаах олороллор, 1 кыра уоллаахтар. Ол балыыһа кулууп аттыгар турар, оскуолаттан лаппа ыраах. Үчүгэй баҕайытык олордум, I кылааһы бүтэрдим. Олорор ыалым саас эмиэ оҕолоннулар – уол, онон сайын ол оҕолору көрсөн, сайылыы хааллым. Быыс буллум да, күнүс кулуупка тахсан, араас дьон хаартыската ыйанан турарын көрөбүн, ааттарын ааҕабын, олор бары Сталины кытта үлэлэһэр дьон диэн өйдүүбүн. Онтон II кылааска үөрэнэ сырыттахпына, 1-кы чиэппэр бүппүтүн кэннэ, эмээхсиним тиийэн кэлэн этэр: «Хотуой, эн бастаан олорбут ыалыҥ Антоновтарга, букатын барар буоллуҥ. Уопсайынан, эйигин 4 ыал букатын ылаары көрдөспүттэрэ: учууталыҥ Мария Яковлевна, оскуола дириэктэрэ Трофим Дмитриевич, ол Антоновтар уонна бу олорор ыалыҥ – биэлсэр Таанньалаах. Антоновтар сотору Бэрдьигэстээххэ көһөллөр. Кимиэхэ биэрэрбин кыайан быһаарбакка, Баппаҕаайыга ийэҕиттэн баран ыйыттым, онуоха кини: «Киин сиргэ көһөр Антоновтарга биэр», – диэтэ.
Мин туйгун үөрэҕим
Дьэ, онон 1953 с. ахсынньы 23 күнүгэр аһаҕас курусубуой массыынаҕа тиэллэн, Антоновтары кытта Бэрдьигэстээххэ көһөн киирбитим. Үһүс чиэппэри Бэрдьигэстээх орто оскуолатыгар II кылаастан саҕалаабытым. Кылааспын туйгуннук бүтэрбитим иһин, сайын миигин өрөспүүбүлүкэтээҕи пионерскай сүлүөккэ ыыттылар. Онно 5 буолан бардыбыт: Осипова Аня (Анна Дмитриевна РСФСР үтүөлээх учуутала), Алексеева Аля (А.Н. Попова САССР үтүөлээх бырааһа), Кычкин Кеша (наука доктора), Галя Бэрдьигэстээхтэн уонна мин.
Куоракка 3-с оскуолаҕа илдьибиттэрэ. Онтон ыалларынан түҥэппиттэрэ. Баһаатайбыт Алексеева Настя (САССР үтүөлээх учуутала, куоракка олорбута, кэргэннээх, оҕолордоох) – үрдүкү кылаас үөрэнээччитэ. Сүлүөппүтүгэр Чочур Мырааҥҥа киэһэ кутаа тула сылдьыбыппытын өйдүүбүн. Онно Аля Алексеева «У дороги Чибис» диэн ырыаны наһаа үчүгэйдик ыллаабыта.
Оскуолатааҕы тэбэнэттээх кэмнэрим
Нөҥүө күнүгэр баһаатайбыт биһигини били аһаҕас массыынабытынан Покровскайга экскурсияҕа илдьибитэ. Онно сылдьан баран, дьиэбитигэр төннүбүппүт.
5 кылааска үөрэнэ сылдьан, хомсомуолга киирбитим. Алтыска үөрэнэрбэр старшай пионер баһаатайга сайабылыанньа биэрэн, иккистэргэ этэрээт баһаатайынан үлэлээбитим. Сэттис кылааспар комсорг этим, ахсыска үөрэнэрбэр оскуолаҕа комсомольскай тэрилтэ II, онтон тохсустан ыла I сэкирэтээринэн үлэлээбитим. Онус кылааһы бүтэрэрбэр «Тракторист-шофер-любитель» праватын ылбытым.
Устудьуоннааҕы кэмнэрим
1962 сыллаахха X кылаас кэнниттэн сайыны быһа Кировскайга тахсан, ДТ-54 тыраахтарынан окко үлэлээбитим. 1963 с. XI кылааһы 25 буолан бүтэрбиппит. Оҕолорбут «оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн девиһинэн Кировскайга тахсыбыттара, биһиги үчүгэй үөрэхтээх 4 оҕо СГУ-га туттарсан киирбиппит. Мин физика салаатыгар үөрэнэн, 1968 с. бүтэрбитим. Оскуола саҕаттан спорт диэн баран муннукка ытыырым. 1962 с. онуска үөрэнэ сылдьан, хайыһарга 1 разряды толорбутум. Университекка үөрэнэрбэр факультетым, СГУ чиэһин көмүскүүрүм, группабар комсорг этим.
Учуутал үрдүк аатын сүкпүтүм
1968 с. үөрэхпин бүтэрэн, дойдубар Горнайга ананан кэлбитим. Кировскайга саҥа орто оскуола аһыллар диэн, онно анаабыттара.
1970 с. Бэрдьигэстээх оскуолатыгар үлэлэппиттэрэ. Онтон 1972 с. РайОНО-ҕа методкэбиниэккэ сэбиэдиссэйдии сырыттахпына, 1973 с. райкомолга II сэкирэтээринэн талбыттара. 1974 с. ССКП чилиэнэ буолбутум. Ол сыл саҥатыгар биир кэмҥэ университекка үөрэммит математик идэлээх уолга кэргэн тахсыбытым, күһүн алтынньыга эрдэлээн оҕоломмутум. Оҕом кыыс, онтон кэлин 3 уол оҕоломмутум.
1977 с. күһүн миигин Обкомолга уонна ССКП райкомолугар үлэҕэ ылаары гыммыттарын аккаастаабытым – оҕолорум кыраларын иһин, онон үлэлээбит Бэрдьигэстээх орто оскуолатыгар (билигин С.П. Данилов аатын сүгэр орто оскуола) 2011 с. диэри үтүө суобастаахтык физика учууталынан үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа барбытым.
Оскуолаҕа үлэлиирим тухары кылаас салайааччыта этим. Хас да кылааһы бүтэттэрбитим. Үөрэппит оҕолорум этэҥҥэ үөрэхтээх үлэһит үтүөтэ, ыал буолан, үлэлии-хамсыы сылдьалларыттан олус астынабын. Кинилэртэн хас да оҕо үтүөлээх үлэһит буолла. Холобура, Павлова Варвара Иннокентьевна СӨ үтүөлээх учуутала этэ, билигин суох. Кылааһым оҕолорун Мииринэй куоратынан, Сунтаарынан, Ньурбанан, Бүлүүнэн сайын экскурсияҕа илдьэ сылдьыталаабытым. Педагогическай үлэм уопута баһаам, ону барытын ырытар бириэмэ суох.
Түмүк тыл
Онон төһө да Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр төрөөн, дьонум арахсаннар, олох араас ыарахаттарын көрүстэрбин, ыалтан ыалга иитиллэн, киһи буолбутум. Үөрэхтэнэн, үлэһит буолан, ыал буолан, оҕолонон-урууланан, этэҥҥэ быйыл 82 сааспын туолбут дьоллоохпун.
Ииппит дьонум Антонов Александр Васильевич, кэргэнэ Акулина Иннокентьевна барахсаттар 8 оҕолоох ыал, эбии миигин ииттэн 9 оҕону иитэн-үөрэттэрэн, үлэһит үтүөтэ, ыал оҥортообут үтүөлээхтэр. 9 оҕоттон 4 киһи СР үтүөлээх үлэһиттэрэ, бары үрдүк, орто анал үөрэхтээх дьон, бары ыал буолан оҕолонон-урууланан республика араас улуустарыгар олороллор. Хомойуох иһин билигин 3 уолбут бараахтаабыттара, онон 6 буолан сылдьабыт: 4 кыыс, 2 уол. Ииппит дьонум наһаа үчүгэй сыһыаннаах буолан улаатыннаран, үөрэхтээх киһи-хара гыммыттарыгар туохха да тэҥнэммэт барҕа махталбын аныыбын.
